مدلى براى بررسى اسوه هاى رهبرى در قرآن كريم

غناى منابع اسلامى در باب رهبرى و نارسايى هايى رهبرى غرب در ابعاد علمى و نظرى، زمينه را براى پرداختن به رهبرى از ديدگاه اسلام و قرآن هموار نموده است. در اين مقاله با اشاره به ناكامى هاى آشكار غرب در اين قلمرو از زبان و بيان انديشمندان مغرب زمين، روش تحقيق و مدلى پيشنهادى براى بررسى اسوه هاى رهبرى در قرآن كريم ارايه شده است. به ضميمه و براى گسترش تحقيق در اين باب، فهرستى از نمونه پرسش هايى كه درباره رهبرى از ديدگاه قرآن كريم نيازمند پاسخ جويى است عرضه گرديده است.

ب- مقدمه:

نارسايى هاى رهبرى جهان معاصر در عمل و نظر آنچنان وسيع و آشكار است كه غرب را ياراى پنهان نگه داشتن آن نيست. نشريات مغرب زمين با همه مراعات ها مشحون از اعترافاتى است كه به زبان هاى گوناگون بيانگر اين ورشكستگى است. ما در اين بخش بى هيچ ارزيابى اظهارات صاحبنظران غربى را در دو زيربخش بحران عملى و ابهام نظرى عيناً منعكس مى نماييم.
ب- ۱- بحران در رهبرى عملى غرب
مجله تايم امريكا مى نويسد: «ناتوانى كامل رهبران دولت ها، نظام ها، و احزاب، در حل و فصل مسايل و برخورد جدى با مشكلاتى كه مردم تحت حكومتشان آن ها را ضرورى ترين مسايل به شمار مى آورند، واقعياتى است كه در اين اواخر به نحوى دردناك در سطح جهانى آشكار شده است.» (۱)
نشريه ساندى تلگراف انگليس در اين باره مى نويسد: «واقعيت تلخى كه امروز ذهن متفكران سياسى جهان را به خود مشغول داشته است، اين است كه در فضاى سياست بين الملل، هيچ سياستمدار برجسته، بازيگر عمده و يا متفكر سرشناسى يافت نمى شود كه قادر به ارايه طرح هاى نو به ملت هاى جهان باشد.» (۲)
يكى از مورخان برجسته فرانسه مى گويد: «در تاريخ جهان، نمى توان به دوره اى فكر كرد كه رهبران برجسته در آن تا اين حد اندك بوده باشند.»
مجله تايم نگرانى خود را از وجود چنين بحرانى در سطح رهبرى جهانى اين گونه بازگو مى كند: «آنچه در هنگامه چنين خلأيى از رهبرى اصيل در سطح جهان با ترس و نگرانى بايد منتظر آن بود، همانا پيدايش گرايش هاى ملى گرايى افراطى، ظهور روحيه عدم تسامح و تساهل در روابط بين الملل، پيدايى شبه رهبران عوامفريب و بروز تمايلات خصمانه در ميان اقوام و ملت هاست.»
ب-۲- سردرگمى تئوريك
قلمرو نظريه پردازى و تحليل نظرى رهبرى، سرنوشتى رضايت بخش تر از ميدان عملى آن نداشته است صاحبنظران تئورى پرداز رهبرى در اين باره چنين نوشته اند: «اصولاً مفهوم رهبرى مقوله اى است كه در رشته هاى مختلف، پيوسته توجه انديشمندان را به خود جلب نموده و پژوهش هاى فراوانى را به دنبال آورده است.
پژوهشگران علوم اجتماعى و انسانى از قبيل اقتصاد، تاريخ، تعليم و تربيت، جامعه شناسى، روان شناسى، سياست، فلسفه، مردم شناسى، مديريت و بيشتر علوم ميان رشته اى و بين رشته اى، رهبرى را به عنوان پديده اى در خور توجه اساسى قلمداد نموده اند.»
«احتمالاً در باب رهبرى، بيش از هر موضوع مستقل ديگرى، تحقيقات رسمى مكتوب و بحث هاى غيرمكتوب به عمل آمده است.»
«با آن كه در طول چند دهه اخير، متجاوز از هزاران تحقيق مستند پيرامون ابعاد گوناگون اين پديده انجام گرفته است، بايد گفت كه رهبرى هنوز به عنوان ناشناخته ترين قلمرو علوم رفتارى قلمداد مى گردد.»
«برخلاف تصور عامه، عرصه رهبرى به واسطه كمبود نظريه ها نيست كه با مشكل مواجه است، بلكه برعكس اين كثرت تئورى ها است كه آن را با مشكل مواجه ساخته است. انبوه نظريات متناقض و گمراه كننده، چنان جنگلى از تئورى ها را به وجود آورده است كه امروز معضل اساسى، يافتن راهى از ميان اين جنگل تئورى ها است.»
«بسيارى از نظريه ها و مدل هاى رهبرى، كارى بيش از تكرار بديهيات نكرده اند.»
«نظريه ها كه آمده اند راهى براى ادراك بهتر واقعيت بگشايند، بعضاً خود حجابى شده اند بر چهره حقيقت.»
ب- ۳- نتيجه گيرى بديهى
اگر چه تحليل ريشه هاى اين نارسايى هاى عملى و نظرى غرب در مقوله رهبرى، از ديدگاه اسلامى ما بسيار حايز اهميت است، لكن از محدوده اين مقاله بيرون است؛ نارسايى هايى كه خود ريشه در مقولات زيربنايى فكرى غرب مانند روش استدلال، شناخت شناسى، جهان بينى و ايدئولوژى او دارد.
در اين مرحله تنها به يك نتيجه گيرى بديهى اما اساسى بسنده مى كنيم كه مغرب زمينى كه خود با چنين بحران عملى و نظرى رهبرى روبه رو است، ناتوان تر از آن است كه بتواند الگوى رهبرى ديگر ملت ها قرار گيرد. به نظر نگارنده رهبرى اسلامى كه اوج تجلى آن در قرآن كريم ظاهر گرديده، غنى ترين الگويى است كه با تمسك بدان مى توان از اين ورطه هلاكت جهل عملى و نظرى نجات پيدا كرد.
با تكيه بر اين نتيجه گيرى در ادامه اين مقاله كوشش شده تا مدلى هر چند اوليه براى بررسى اين رهبرى در قرآن كريم ارايه داده شود. اين مدل چند محور تحقيق را در كنار يكديگر براى بررسى رهبرى انبيا(ع) ديده است كه عبارتند از: ۱- بررسى طولى تاريخى ۲- بررسى مقطعى جامعه شناختى ۳- بررسى شخصى روانشناختى ۴- بررسى پوياى تعاملى ۵- بررسى رابطه خاص رهبرى.

ج- روش تحقيق و مدل پيشنهادى

بررسى اسوه هاى رهبرى در قرآن كريم، نيازمند مدل و روش تحقيق جامع الاطرافى است كه حتى المقدور تمامى اركان و ابعاد نهضت هاى انبيا(ع) را دربر گيرد. نمونه اى از اين مدل، عوامل و جريانات مرتبط در خلال سطور آينده عرضه خواهد گرديد.
ج-۱- در قرآن كريم، نبوت به مثابه رشته كوه سترگى ترسيم گرديده كه انبيا(ع) قلل رفيعه اين سلسله را تشكيل مى دهند. انبياى اولوالعزم(ع) رفيع ترين قله ها و ساير انبيا(ع) ديگر قلل اين سلسله جبال را مى سازند.
در بررسى نهضت هر يك از انبيا(ع) مشاهده مى شود كه تعدادى از آيات به تناسب، مبين جايگاه آن رسول گرامى در اين سلسله مى باشد. اين آيات علاوه بر موارد اختصاصى ويژگى هاى مشترك انبيا(ع) مانند هدايت، وحى، ميثاق و... را متذكر مى گردند. علاوه بر داشتن موضوع خاص اين دسته از آيات روح پيوستگى ميان اين سلسله را تاكيد مى نمايد. در هر تحقيقى از اين دست، خواه هدف بررسى رهبرى يكى از پيامبران(ع) به صورت مستقل بوده باشد و يا تحليل حركت انبيا(ع) در طول تاريخ بررسى اين دسته از آيات از جمله نخستين وظايف است.
كريمه زير به عنوان نمونه اى از اين دسته از آيات ذكر مى گردد: و اذا خذنا من النبيين ميثاقهم، و منكَ و من نوح و ابراهيم و موسى و عيسى بن مريم، و اخذنا منهم ميثاقاً غليظاً. سوره مباركه احزاب.
در اين مرحله از تحقيق، روش بررسى، روش تحليل تاريخى است كه علاوه بر علماى علوم قرآنى، مورخين اسلامى نيز مى توانند نقش ارزنده اى را ايفا نمايند.
ج- ۲- گذشته از مطالعه جايگاه هر يك از اسوه هاى رهبرى در سلسله انبيا(ع) و با يك تحليل طولى تاريخى، بررسى بعد ديگرى از نهضت انبيا(ع) لازم مى آيد كه به زمان آن نبى مكرم محدود مى شود. در اين بررسى مطالعه ابعاد زمان، مكان و موقعيت آن نهضت اولويت مى يابد. بررسى اين بعد نيازمند روش تحقيق مقطعى است كه جامعه (قوم) خاص را در يك مقطع تاريخى خاص تحليل مى نمايد. علاوه بر علماى علوم قرآنى در اين زمينه نيز استفاده از علماى جامعه شناسى اسلامى كمك موثرى خواهد بود.
براساس اين مدل شناسايى سه دسته عناصر، ضرورت خواهد داشت.
۱- بستر زمانى- مكانى و موقعيت (شناخت قوم، امكانات و شيوه زندگى اقتصادى...)
۲- شناخت جبهه حق و اجزا و اقشار آن شامل رسول، اهل او، صحابه و پيروان
۳- شناخت جبهه باطل و اجزا و اقشار آن شامل سردمدار كفر، اهل او، صحابه و پيروان آن دسته از آيات كه مبين اين جهات هستند در اين مرحله مورد بررسى قرار مى گيرند.
ج-۳- چهره انبيا(ع) در قرآن كريم به نحوى ويژه و در هيات قهرمانانى برجسته ارايه گرديده كه متصف به صفات و توانايى هاى ويژه اى بوده و رسالت، هدف و ماموريتى خاص بر عهده دارند كه براى نيل بدان از شيوه هاى رهبرى متناسبى استفاده مى برند.
به علاوه حيات اين بزرگان از بدو تولد، و بعضاً قبل از ولادت، تا مرحله رحلت، يا عروج، در قالب آيات ترسيم گرديده است. اين زندگى پربركت كه غالباً به قبل از بعثت و پس از بعثت تقسيم مى گردد و در هر يك از اين دو بخش نيز براساس وقايع حساس زمان به تقسيمات جزيى ترى تقسيم مى گردد و حتى والدين اين حضرات همه نيازمند بررسى هستند.
تقسيم بندى حيات پيامبران به شرح زير مى باشد: ۱- قبل از ولادت ۲- تولد ۳- قبل از بعثت ۴- بعثت ۵- پس از بعثت ۶- رحلت.
در همين راستا بررسى هاى ويژگى هاى شخصى آن پيامبر مورد نظر نيز براساس تقسيمات زير قابل مطالعه است:

۱- خصوصيات جسمى (فيزيكى)
۲- ويژگى هاى اعتقادى
۳- ويژگى هاى اخلاقى
۴- ويژگى هاى رفتارى

ورود علماى روان شناس در شاخه هاى تربيتى و تاريخى در كنار علماى علوم قرآنى در روشن ساختن اين بعد از تحقيق كمك شايانى خواهد نمود.
ج- ۴- قرآن كريم علاوه بر اركان مذكور در بندهاى يك الى سه مزبور، از بخش ديگرى هم سخن به ميان مى آورد كه در واقع قلب اين بررسى را تشكيل مى دهد. كليه تعاملاتى كه در اين صحنه ترسيم شده ميان جناح حق با باطل به وقوع مى پيوندد، موضوع مطالعه اين بخش خواهد بود. اگر ساير بخش ها را نوعاً بررسى ايستا بدانيم، در اين بخش با يك بررسى پويا و يا بررسى روابط و جريانات (فرايندها) روبه رو خواهيم بود. گفتارها، رفتارها، درگيرى ها، جنگ ها، مصالحه ها و... همه موضوع بررسى اين بخش هستند.
مساعدت علماى علوم سياسى و علوم نظامى در تحليل اين بخش كمك موثرى به علماى علوم تفسيرى خواهد بود. نكته قابل توجه در اين قسمت اين است كه ذكر گفتارها و وقايع به دقتى كه ترسيم گرديده، مخصوص قرآن كريم بود.
و در هيچ منبع و سند ديگرى انتظار يافتن آن را نبايد داشت. اين تعاملات ميان رسول و ائمه كفر، ملأ، هواداران و قوم از يك طرف و ميان ائمه كفر يا ملأ با رسول، صحابه، گرويدگان و قوم از طرف ديگر جارى مى گردد و البته جمع بندى ها و ارزش گذارى ها توسط خداوند در جاى جاى اين تحركات وارد مى شود.
ج-۴-۱-درون اين تعاملات، ركن مهمى كه قابل تاكيد مستقل مى باشد، روابط رهبرى است.
روابط خاص رهبرى با پيروان و اطاعت آن ها، شيوه هاى رهبر در دعوت به پذيرش رهبرى خود، نفوذ و استفاده از قدرت، مساله جانشينى و ديگر مسايل اساسى رهبرى و حتى عدم تمكين دسته اى خاص همه مقولاتى هستند كه در اين فصل خاص مى گنجند؛ چه در ميان جناح كفر و چه در اردوگاه موحدين.
اين عرصه قلمرو علماى رهبرى است كه در كنار علماى علوم قرآنى به كشف راز و رمز و ظرايف اين رهبرى هاى الهى بپردازند. تبلور و عصاره بررسى هاى بخش هاى قبل را در اين قسمت بايد متجلى ديد.
به ويژه در اين قسمت مقدمات، آزمون ها، نحوه عبور از موانع براى رسيدن به رهبرى، ارتباط رهبر با خداى خويش و بالاخره سرانجام تلاش وى، سرنوشت قوم، گروندگان و ديگر نكات قابل بررسى و تأملند.

هـ- خلاصه و نتيجه گيرى

دو ضرورت انكارناپذير پرداختن به منابع اسلامى به ويژه قرآن كريم را در شرايط خاص ايجاب مى نمايد: ۱- غناى منابع اسلامى ۲- درماندگى جهان در مقوله رهبرى.
هرگونه تلاش براى بهره بردارى از اين منابع غنى به تعبير شهيد مطهرى(ره) نشان دادن درجه اى از رشد اسلامى است. از طرف ديگر با تاسيس جمهورى اسلامى و ارايه الگوى عملى اسلامى نياز روزافزون به اين كنكاش ها براى استفاده در جامعه را بايد پاسخ گفت.اين نياز نه تنها به جمهورى اسلامى مربوط مى شود، بلكه كليه كشورهايى را كه در پرتو نام امت اسلامى قرار مى گيرند در برمى گيرد. بر اين شدت نياز اگر ورشكستگى غرب را در مقولات انسانى- الهى به ويژه رابطه هدايت و رهبرى را بيفزاييم، گستره جهان را بايد تشنه حقايق اسلام ناب محمدى(ص) دانست.در محدوده مقاله خاص با تكيه بر استدلال هاى فوق و ظرف زمانى موجود در حد وسع و اداى تكليف كوشش شد تا مدلى در قالب روش هاى تحقيق در ابعاد رهبرى اسوه هاى هدايت قرآن كريم در پنج بعد شخصى ارايه گردد. همچنين كوشش شد تا ضرورت همكارى ميان حوزه و دانشگاه نيز در قالب اين مدل و ابعاد آن نشان داده شود.
لازمه كمال تحقيق حاضر ارايه نمونه اى كاربردى از تحقق اين مدل در محدوده رهبرى يكى از حضرات پيامبران(ع) است.

پاورقى

۱- مجله امريكايى تايم، به نقل از روزنامه كيهان، سه شنبه ۱۶ شهريور ۱۳۷۲.
۲- روزنامه انگليسى ساندى تلگراف، به نقل از روزنامه سلام، هفتم مهرماه ۱۳۷۱.